داستان جذاب به قدرت رسیدن شاهان عیلامی در دوره عیلام میانه و جدید/ هخامنشیان با عیلامیان چه کردند؟ (فیلم)

فیلم این گفتگو را این‌جا ببینید

عصر ایران ؛ گفتگو از حسن ظهوری ــ‌ عیلامی‌ها از حدود ۳۲۰۰ تا ۶۴۶ پیش از میلاد در منطقه‌ای که امروز خوزستان و بخش‌هایی از جنوب غربی ایران است، تمدنی قدرتمند داشتند. شوش، پایتخت عیلامی‌ها، نه‌تنها مرکز سیاسی و فرهنگی، بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت آنها بود. عیلامی‌ها خود را وارثان اصلی بین‌النهرین می‌دانستند و معتقد بودند شوش متعلق به آنهاست، برخلاف دیدگاه بین‌النهرینی‌ها که شوش را بخشی از قلمرو خود می‌دیدند. این اختلاف دیدگاه، زمینه‌ساز درگیری‌های متعددی بین عیلامی‌ها و اقوام بین‌النهرین، به‌ویژه کاسی‌ها، شد.

دوره‌های عیلامی

تمدن عیلام به سه دوره اصلی تقسیم می‌شود:

1. عیلام قدیم (حدود ۳۲۰۰ تا ۱۵۰۰ ق.م): این دوره با شکل‌گیری اولیه تمدن عیلام و تثبیت شوش به‌عنوان مرکز حکومتی همراه بود.
2. عیلام میانه (حدود ۱۵۰۰ تا ۱۱۰۰ ق.م): این دوره اوج قدرت عیلام بود که شامل سه سلسله کیدینوها، ایگهالکی‌ها و شوتورکی‌ها می‌شود. در این دوره، عیلام به لحاظ سیاسی، اقتصادی و نظامی به یکی از قله‌های قدرت خود رسید، که می‌توان آن را دومین عصر زرین عیلام نامید.
3. عیلام نو (حدود ۱۱۰۰ تا ۶۴۶ ق.م): این دوره با ضعف سیاسی عیلام همراه بود، به‌ویژه پس از حملات آشوری‌ها، اما فرهنگ عیلامی همچنان تأثیرگذار باقی ماند.

روابط عیلام و بین‌النهرین

در دوره عیلام میانه، پس از سقوط امپراتوری بابل قدیم (دوره حمورابی)، کاسی‌ها که قومی غیرایرانی از نواحی سوریه بودند، به بابل آمدند و امپراتوری بابل میانه را تأسیس کردند. کاسی‌ها با حکومتی فئودالی، شوش را تصرف کردند، اما عیلامی‌ها همچنان در مناطقی مانند هفت‌تپه (کبنک) با خودمختاری نسبی به حیات خود ادامه دادند. روابط بین کاسی‌ها و عیلامی‌ها گاهی دوستانه و گاهی خصمانه بود. به‌عنوان مثال، کوری‌گالزو، یکی از شاهان کاسی، با حمله به هفت‌تپه و نصب یکی از اشراف محلی به‌عنوان شاه عیلام، روابط را بازسازی کرد و حتی دختری از خاندان خود را به همسری او داد.

چغازنبیل: بیانیه سیاسی-مذهبی عیلام

یکی از شاهکارهای دوره عیلام میانه، زیگورات چغازنبیل است که توسط اونتاش‌ناپیشا ساخته شد. این مجموعه نه‌تنها یک مرکز مذهبی برای پرستش خدایان عیلامی مانند شوشیناک و ناپیریشا بود، بلکه بیانیه‌ای سیاسی برای نمایش قدرت و مشروعیت عیلامی‌ها به شمار می‌رفت. چغازنبیل نشان‌دهنده تلاش عیلامی‌ها برای یکپارچه‌سازی هویت شوش و انشان بود و به‌عنوان نمادی از قدرت و ثروت عیلامی شناخته می‌شود.

لشکرکشی‌های عیلامی و غنایم بین‌النهرین

در حدود ۱۱۵۰ ق.م، شوتورکی‌ها، یکی از سلسله‌های عیلامی، با لشکرکشی به بین‌النهرین، شهرهای آن را فتح کردند و آثار مهمی مانند سنگ افراشته نارام‌سین (حدود ۲۲۰۰ ق.م) و قانون‌نامه حمورابی (حدود ۱۷۰۰ ق.م) را به شوش بردند. این آثار به‌عنوان پیشکش به خدای شوشیناک در معبد او قرار گرفتند. این اقدامات نشان‌دهنده ادعای عیلامی‌ها بر برتری فرهنگی و سیاسی بر بین‌النهرین بود.

پایان عیلام و تأثیرات آن

در سال ۶۴۶ ق.م، آشوربانیپال، پادشاه آشور، شوش را فتح کرد و عیلام را به شدت تضعیف نمود. اگرچه متون آشوری از تخریب کامل شوش سخن می‌گویند، اما این ادعاها احتمالاً اغراق‌آمیز هستند. با این حال، عیلام از نظر سیاسی متلاشی شد، اما فرهنگ و سنت‌های عیلامی در منطقه انشان و میان پارسیان ادامه یافت. پارسیان که از حدود ۹۰۰ ق.م در انشان ساکن شده بودند، با عیلامی‌ها تعامل فرهنگی داشتند و این اختلاط، زمینه‌ساز شکل‌گیری امپراتوری هخامنشی شد.

میراث عیلام در هخامنشیان و پس از آن

هخامنشیان، به‌ویژه داریوش، از تجربه عیلامی‌ها در دیوان‌سالاری و اداره امپراتوری بهره بردند. شایسته‌سالاری، یکی از دستاوردهای کلیدی هخامنشیان، ریشه در سنت‌های عیلامی داشت. عیلامی‌ها که بیش از دو هزار سال تجربه حکومتی داشتند، نقش مهمی در شکل‌گیری نظام اداری هخامنشی ایفا کردند. این میراث حتی در دوره‌های اشکانی، ساسانی و تا صدر اسلام ادامه یافت. در متون صدر اسلام، به مردمانی به نام «خوزی» اشاره شده که احتمالاً بازماندگان عیلامی‌ها بودند و زبانی متمایز از فارسی و عربی سخن می‌گفتند.

عیلام نه‌تنها پایه‌گذار تمدن در جنوب غربی ایران بود، بلکه تأثیرات عمیقی بر فرهنگ، سیاست و اداره ایران باستان گذاشت. اگر عیلام نبود، ایران به شکل کنونی‌اش وجود نمی‌داشت. سنت‌های عیلامی از طریق هخامنشیان، ساسانیان و حتی دوران اسلامی ادامه یافت و تا دوره‌های قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی نیز تأثیرات آن قابل ردیابی است. عیلام نه سرآغازی قطعی دارد و نه پایانی مشخص، بلکه سایه‌ای ماندگار بر تاریخ ایران انداخته است.

دراین‌باره با دکتر کامیار عبدی باستان‌شناس و پژوهشگر به نام ایرانی گفتگو کردیم. قسمت اول این گفتگو درباره عیلام قدیم بود و حالا قسمت دوم آن را با موضوع عیلام میانه و جدید را می‌توانید در بالای همین صفحه ببینید.

قسمت اول این گفتگو را می‌توانید این‌جا ببینید

تمدنی ۵ هزار ساله که هنوز در ایران ناشناخته است / داستان شاهان عیلام به زبان ساده / عیلامیان در بیش از ۵ هزار سال قبل در ایران چه می‌کردند؟ آن‌ها پیش از هخامنشیان حکومت قدرتمندی بودند (فیلم)

شیخ الازهر: زمستان دشوار غزه، آزمون وجدان بشری است

بیشتر بخوانید:

‌عملیات انتحاری در حلب سوریه (فیلم)

سقوط یک کامیون در جاده گچساران (فیلم)

مرعشی: موشک‌ها ابزار امنیت‌اند، نه موضوع مذاکره (فیلم)

استاد علوم سیاسی کویتی: پایگاه مردمی، ستون فقرات قدرت نظامی ایران در جنگ ۱۲ روزه بود (فیلم)

چغازنبیل: یادگاری از تمدن عیلام در قلب خوزستان (فیلم)

داستان شاه آزادیخواه / نبرد عیلام برای استقلال (فیلم)

تماشاخانه

الگویی برای سازگاری با تغییرات اقلیمی / شهرهایی که در برابر سیل مسلح می‌شوند (فیلم)

دو دقیقه نفس گیر از یک فیلم جنگی مرجع در تاریخ سینما (تماشا کنید)

فیلم های دیگر